Συμφωνία

H «συμφωνία» (αντιδάνειο από το ιταλικό «Sinfonia») είναι όρος της δυτικής μουσικής που χρησιμοποιείται από τις αρχές του 17ου αιώνα για να περιγράψει ορχηστρικά έργα μεταβαλλόμενης μορφής. Η επικρατέστερη σημασία του όρου σήμερα είναι αυτή της κλασικής συμφωνίας, δηλαδή ενός έργου για συμφωνική ορχήστρα σε τέσσερα συνήθως μέρη, που ακολουθεί το μορφολογικό πρότυπο της κλασικής σονάτας. Προς αποφυγή συγχύσεων, η προγενέστερη «συμφωνία» ως είδος οπερατικής εισαγωγής αποδίδεται στα ελληνικά με το ιταλικό της όνομα “Sinfonia” ή «Σινφόνια».

Η συμφωνία στο Ρομαντισμό

Στον ρομαντισμό μπορούμε να διακρίνουμε δύο τάσεις ως προς την εξέλιξη της συμφωνίας. Η πρώτη αφορά την συνέχιση της συμφωνίας ως είδος με την κλασική της, τετραμερή δομή, χωρίς εξωμουσικό περιεχόμενο αλλά με μια ρομαντική μουσική γλώσσα και αρκετές μορφολογικές ιδιαιτερότητες, στο δρόμο της επιδίωξης της μοναδικότητας που χάραξε ο Μπετόβεν. Την τάση αυτή εκπροσωπούν συνθέτες όπως ο Φραντς Σούμπερτ (8 Συμφωνίες), ο Φέλιξ Μέντελσον (5 συμφωνίες), ο Ρόμπερτ Σούμαν (4 Συμφωνίες), ο Άντον Μπρούκνερ (9 συμφωνίες και μία 10η ημιτελής), ο Γιοχάνες Μπραμς (4 Συμφωνίες), ο Πιοτρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι (6 Συμφωνίες), ο Αντονίν Ντβόρζακ (9 Συμφωνίες) και ο Γκούσταβ Μάλερ (9 Συμφωνίες, και μία 10η ημιτελής). 

Beethoven's Symphony No. 5

First movement: Allegro con brio

Από την άλλη μεριά, συνθέτες όπως ο Έκτωρ Μπερλιόζ, ο Φραντς Λιστ και ο Ρίχαρντ Στράους απομακρύνθηκαν από την κλασική δομή της συμφωνίας, βασιζόμενοι σε ένα εξωμουσικό περιεχόμενο, προσπαθώντας δηλαδή να περιγράψουν με τη μουσική συναισθήματα, ιδέες, εμπνευσμένοι από συγκεκριμένα ποιητικά και λογοτεχνικά έργα ή από την φύση και τον άνθρωπο. Ως αποτέλεσμα, ο Λιστ δημιούργησε με βάση εξωμουσικές ποιητικές/λογοτεχνικές ιδέες το μονομερές συμφωνικό ποίημα (το οποίο ανέπτυξε ο Στράους στα όρια του εξπρεσιονισμού) και ο Μπερλιόζ δημιούργησε την «προγραμματική συμφωνία», η οποία ακολουθούσε επίσης ένα εξωμουσικό περιεχόμενο, συνήθως μια διαδοχή συναισθημάτων σε ένα εξιστορητικό πλαίσιο που περιγραφόταν στο πρόγραμμα της συναυλίας, έτσι ώστε να μπορούν να το παρακολουθήσουν οι ακροατές (Φανταστική Συμφωνία). 

Οι δύο τάσεις (προγραμματικής και απόλυτης μουσικής) είχαν φανατικούς οπαδούς, που έφταναν σε λεκτικές αντιπαραθέσεις, ακόμα και ανταλλαγές ύβρεων στα έντυπα της εποχής. Στην πραγματικότητα, η μουσική των συνθετών που εκπροσωπούσαν τις δύο τάσεις δεν διέφεραν ως προς το ρομαντικό μουσικό ιδίωμα, παρά μόνο με μορφολογικά κριτήρια και με τη διαφορά ότι τα έργα της συμφωνικής προγραμματικής μουσικής έφεραν τίτλους, κάποιες φορές τοποθετημένους μετά τη σύνθεση του έργου και για εμπορικούς σκοπούς. Από την άλλη πλευρά, συνθέτες που κατηγορούνταν ως ακαδημαϊκοί, αριθμώντας απλώς τις συμφωνίες τους αντί να τους δίνουν προγραμματικούς τίτλους, ήταν στην πραγματικότητα το ίδιο «ρομαντικοί» και προοδευτικοί.

Γεγονός είναι παρόλ’ αυτά ότι το είδος της συμφωνίας υπέστη μια σημαντική μορφολογική αλλοίωση, στο γενικότερο ρομαντικό πλαίσιο της εποχής που προέβαλλε ως αίτημα την έμφαση στο αισθητικό περιεχόμενο και όχι στη φόρμα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα πολλοί συνθέτες να νιώθουν αναγκαία την προσθήκη των λεκτικά δηλωμένων νοημάτων, ακόμα και αυτοί που υποτίθεται ότι δεν έγραφαν προγραμματική μουσική, όπως ο Μάλερ. Αυτό το πραγματοποιούσαν μέσω της ενσωμάτωσης στη συμφωνία σολίστ ή χορωδιών που τραγουδούσαν ποιητικά κείμενα, υποδεικνύοντας το περιεχόμενο του έργου. Την ανάμιξη του είδους της συμφωνίας με την καντάτα είχε εξάλλου εγκαινιάσει ο Μπετόβεν, στο 5ο μέρος της 9ης Συμφωνίας.