Αυτή την επιθυμία των πιστών προσπάθησε να ικανοποιήσει ο ισλαμικός μυστικισμός, ο σουφισμός (Μακρής, 2004, σ. 361).
Ο σουφισμός συχνά παραλληλίζεται με φαινόμενα ασκητισμού που εμφανίζονται σχεδόν οικουμενικά σε πολλές θρησκείες (Άρμπερι, 2005).
Για την ετυμολογία του όρου ṣufi –έναν από τους πολλούς που περιγράφουν τους μυστικιστές του Ισλάμ– έχουν δοθεί αρκετές ερμηνείες. Επικρατέστερη παραμένει η σύνδεση του όρου με το τραχύ μάλλινο ένδυμα (ṣuf) που έφεραν οι πρώτοι ασκητές και από τον οποίο προέρχεται κι ο όρος τασαββούφ (taṣawwuf) που αναφέρεται στην έννοια του μυστικισμού (Trimingham, [1971] 1998, σ. 1).
Ο John Spencer Trimingham στην κλασική μελέτη του σχετικά με τον ισλαμικό μυστικισμό, με τίτλο Τα σουφικά τάγματα στο Ισλάμ (The Sufi orders in Islam), δίνει τον παρακάτω διευρυμένο ορισμό για τους Σούφι:
… οποιοσδήποτε πιστεύει ότι είναι πιθανό να αποκτήσει μια άμεση εμπειρία με τον Θεό και είναι προετοιμασμένος να ξεπεράσει τον εαυτό του, δοκιμάζοντάς τον μέσω καταστάσεων που μπορούν να του επιτρέψουν κάτι τέτοιο. (Trimingham, [1971] 1998, σ. 1)
Για αρκετές σουφικές αδελφότητες η μουσική υιοθετήθηκε ως ένα από τα πολλά μέσα για την επίτευξη αυτής της άμεσης εμπειρίας του Θεού. Πολλοί λόγιοι Σούφι, μέσω της διδασκαλίας τους και των γραπτών τους, συμμετείχαν στη διαμάχη του samā‘, επιχειρηματολογώντας υπέρ της μουσικής και της χρήσης της στις διάφορες τελετουργίες που αναπτύχθηκαν εντός της σούφικης παράδοσης.
Οι περισσότεροι Σούφι αντιμετώπισαν το ζήτημα της ακρόασης στη βάση του ηθικού υπόβαθρου του ακροατή (Shiloah, 1995, σ. 40), μετατοπίζοντας έτσι την προβληματική της αρνητικής επίδρασής της στον άνθρωπο από τις εγγενείς ιδιότητες του ήχου αυτού καθαυτού «στην πρόσληψή του, στους λόγους για τους οποίους χρησιμοποιείται, και οι οποίοι εδράζονται σε κοινωνικές δομές» (Wright, 1999).
Σημαντική επίδραση σε αυτή την προσέγγιση είχαν η νεοπλατωνική φιλοσοφία και οι έννοιες της συμπαντικής αρμονίας και της επίδρασης της μουσικής στην εσωτερική αρμονία του ανθρώπου. Σημαντικότεροι εκπρόσωποι αυτής της σχολής είναι οι Αδελφοί της Αγνότητας (Ikhwān al-Ṣafā’), οι θέσεις και η διδασκαλία των οποίων για τη μουσική αποτυπώνεται στο έργο τους Επιστολές (Rasā’il).
Ένα από τα κεντρικά ερωτήματα που απασχόλησε τους Σούφι λογίους ήταν κατά πόσο η συμμετοχή στο semā‘ πρέπει να περιορίζεται στους μυημένους Σούφι οι οποίοι έχουν περάσει ήδη από κάποια στάδια δοκιμασίας και εξαγνισμού της ψυχής ή να αφορά και τους νεοεισερχόμενους σε ένα τάγμα (Gribetz, 1991, σ. 55). Αυτό το ερώτημα οδήγησε σε διάφορες κατηγοριοποιήσεις του semā‘, καλύπτοντας ένα μεγάλο φάσμα ειδών ακρόασης, που περιλάμβανε διαφοροποιήσεις επιπέδων του πνευματικού τύπου ακρόασης.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο μυστικιστής Ibn al-Arabi (1165-1240), ο οποίος στην πραγματεία του με τίτλο Αποκαλύψεις της Μέκκα διαχωρίζει την ακρόαση της μουσικής σε θεϊκή, πνευματική και φυσική (Shiloah, 1995, σ. 41).
Θεμελιώδες στοιχείο σε όλες τις τελετουργικές παραδόσεις των σούφικων ταγμάτων, ανεξάρτητα από τη μορφή και τη χρήση ή μη της μουσικής, αποτελεί η πρακτική του dhikr (τουρ. zikr). Το dhikr μεταφράζεται ως «επίκληση του ονόματος του Θεού» και έχει τη μορφή σωματικών τεχνικών συνδυαζόμενων με την επαναλαμβανόμενη αναφορά του ονόματος του Θεού (Μακρής, 2004, σ. 392). Η ενθύμηση του Θεού επιτάσσεται από το Κοράνι (33: 41):
«Ω! Εσείς που πιστεύετε! Να μνημονεύετε τον ΑΛΛΑΧ. Και φέρνετέ Τον συχνά στη μνήμη σας».
Στη σούφικη παράδοση το dhikr έλαβε τελετουργική διάσταση και θεωρήθηκε το μέσο επίτευ ξης της άμεσης εμπειρίας του Θεού.
Οι πρώτοι Σούφι εξασκούσαν το dhikr με τη μορφή ρυθμικών αναπνοών είτε πνευματικά/εσωτερικά (dhikr khafī) είτε με τρόπο ακουστό (dhikr jahrī or jalī), ενώ σταδιακά το ατομικό dhikr οδήγησε σε συλλογικές μορφές ενθύμησης του ονόματος του Θεού (Trimingham, [1971]1998, σσ. 28, 194-195, 206).
Ο Γεράσιμος Μακρής συνοψίζει την έννοια του dhikr στις διαφορετικές σούφικες παραδόσεις κατ’ αυτόν τον τρόπο:
… πολλοί sufi αντιλαμβάνονται το dhikr ως το μέσο που θα τους οδηγήσει άμεσα στην έκσταση, μία ψυχική κατάσταση που θεωρείται σημάδι θεϊκής ευλογίας και πηγή μυστικιστικής γνώσης… κάθε σουφική αδελφότητα διδάσκει τα μέλη της το σωστό τρόπο χρησιμοποίησης της αναπνοής, τις ενδεδειγμένες κινήσεις του σώματος, αλλά και της απαραίτητης ρυθμικής βάσης της επίκλησης του θεϊκού ονόματος ανάλογα με την όλη κίνηση, για να μπορέσει ο πιστός να πετύχει τελικά την είσοδό του στο στάδιο της έκστασης. (Μακρής, 2004, σσ. 393-394)
Σε αντίθεση με το λιτό τελετουργικό της προσευχής του ορθόδοξου Ισλάμ, στη σούφικη παράδοση η μουσική ενσωματώθηκε στο dhikr εξελίσσοντάς το σε κάποιες περιπτώσεις σε αρκετά διανθισμένες μορφές τελετουργίας.
Κατά τον Trimingham ([1971] 1998, σ. 195) η υιοθέτηση της μουσικής από τους Σούφι οφείλεται στον μη αναφορικό χαρακτήρα της, εξαιτίας του οποίου «όχι μόνο έχει τη μυστική δύναμη να αντλεί/ αναδεικνύει τα βαθύτερα συναισθήματα, αλλά, όταν συν-οργανωθεί με συμβολικό λόγο/λέξεις και ρυθμικές κινήσεις, έχει ισχυρή επίδραση στη θέληση του ανθρώπου».
➤ Οι Αδελφοί της Αγνότητας - Rasā‘il Ikhwān al-Ṣafā’ wa-khillān alwafā
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου